Shqipja juridike

Fragmenti i mëposhtëm është shkëputur nga një libër mbi gjuhën shqipe që më la një shije shumë të mirë dhe që rrjedhimisht do t’ia këshilloja pa frikë të gjithë kolegëve juristë. Bëhet fjalë për sprovën “Gjuha shqipe ne bunker?!” nga Prof. Mehmet Elezi (botuar si parathënie veprës me të njëjtin autor: Fjalor i Gjuhës Shqipe - rreth 41.000 fjalë që nuk gjinden ne fjalorët e akademisë, Enti Botues Poligrafik Gjergj Fishta, Tiranë, 2006).

 

Ky libër shtron pyetjen se përse shumë fjalë të gjuhës shqipe – edhe pse janë pjesë e vyer e shqipes - kanë mbetur jashtë Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe të vitit 1980 (“FGJSSH”) dhe/ose nuk përdoren nga shqiptarët. Në ekstraktin e mëposhtëm autori numëron disa prej këtyre përkufizimeve juridike dhe ekonomike. 

 

Teksti publikohet me miratimin e autorit.

---
Shkurtimet:

FGJSSH - Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe 1980.

Gazulli – i referohet veprës së Dom Nikollë Gazullit me titull "Fjalorth i ri" (fjalë të rralla të përdoruna në Veri të Shqipnisë), Tiranë, 1941.
---

Caqet juridike  e të tjera të përafërta me këtë fushë në Kanunin e Lekë Dukagjinit e në përgjithësi në traditën dokësore shqiptare janë shpesh të përsosura. Për fjalën krim, e njëllojtë në tërë gjuhët kryesore europiane, ndryshe prej tyre shqipja ka një krejt të vetën: gja, - ji (me sa duket lidhet me gjojë, gjueti). E sjell Gazulli, gjindet edhe në fjalën e urtë “Djali qi s’ndigjon t’an, del në rrugë e bân gjan; djali qi s’ndigjon t’amën, del në rrugë e bân gjamën”.  Sot përdoret vrasje në tentativë kur gjaji (krimi) nuk kryhet. Në Kanun thuhet krejt shqip: “vrasje e mungueme”. “Neni… Vrasa e mungueme”. Për korruptimin e anësinë e trupit gjykues përsëri ka një fjalë të pastër shqip: krah(a)mbajtje (mbajtje krahu, ane), dhe për ryshfetin poashtu shqip: nëndore (prej nën + dorë). “Pleqt do të bâjnë gjyq pa krahambajtje e pa u thye prej nëndoresh…” (Kanuni i Lekë Dukagjinit). Për bashkëpunëtorin në vjedhje ka një fjalë shqipe të burimit indoeuropian, që del qysh te Bardhi (1635): kjuer. “Kjori asht ai i cilli e strofullon gjanë e vjedhun”; “Paraz cubi, paraz kjori” (Kanuni i Lekë Dukagjinit). Për llojet e dedektivëve: kapucar e fjaltor. “Gjithsaherë do të flasin pritëtarët me kapucarin, msheftas do të flasin”; “Shumë herë qillon qi fjaltori, kapucari, asht pjestar me cubat…” (Kanuni i Lekë Dukagjinit). Për njeriun që di të bëjë kompromise FGJSSH ka një hibrid turko-latin: kompromisaxhi, ndërkohë që në Kanun për atë që bën kompromise paqëtuese gjindet fjala e pastër shqipe pajetar (prej foljes me pajtue): “Buka të ban mik e pajetar” (Kanuni i Lekë Dukagjinit).

Caqet juridike të Kanunit ose ato që rrojnë në gjuhën e gjallë, të përditshme, meritojnë hulumtim të veçantë jo vetëm me qëllim njohjeje por edhe (sidomos) me qëllim përdorimi. Në Pejë e në treva përreth përdoret folja me shthirrë (“me çthirrë”) në kuptimin me revokue. Kur është prerë dita e dasmës e janë njoftuar krushqit, por për një arsye madhore (prishje e papritur me mikun  etj.) dasma nuk do të bëhet, atëherë thuhet duhet me i çthirrë krushqit dhe caktohen njerëzit për çthirrje domethënë për revokim. Po në Kosovë për ekspertizë në vendin e ngjarjes përdoret një fjalë shqipe qepç (sipas gjasave prej qep “sqep”, ose ka ndërhyrë kjo fjalë mbi një nënshtresë arabo-turke qefsh),  domethënë një shqyrtimi i imët siç bën qukapiku me sqep në lëvoren e kalbët të trungut.

Shpërfillja e pasurive të tilla gjuhësore në rastin më të pafajshëm është shprehje e një kompleksi inferioriteti. Për të mos thënë shumë më keq se kaq: mënjanim i qëllimshëm i vlerave të mirëfillta kombëtare.

Kjo mbasdore ka qenë strategji e diktaturës për tharjen e rrënjëve, për ta bërë më të lehtë sundimin, në përputhje me parimin marksist “proletarët s’kanë atdhe”. E meqë rastësisht doli fjala proletar Gazulli ka edhe për të një fjalë shqip: krahatar  “puntuer qi s’ka pronë të vetën e jeton me krahë, lat. proletarius”. Dhe poashtu për parti ka fjalën shqip krahanë (prej krah + anë), të cilën e shpjegon edhe me fjalën përgjegjëse gjermanisht Partei. E njëjta logjikë gjuhësore: rrënja latine e parti do të thotë pikërisht “palë, pjesë, anë, drejtim...”. Madje në shqip është përdorur edhe me këtë kuptim: një parti mallrash, partia e parë e mallrave etj. Me kohë kuptimin  fillestar e ka errësuar politika.

Disa prej këtyre caqeve të kufizuara në kohë, pra me amëtyrë historike, si porotë, betar etj., edhe kur janë përfshirë në FGJSSH trajtohen në mënyrë të thjeshtësuar, sipërfaqësore, pa hyrë kund në thelb. Shumë fjalë të së drejtës dokësore shqiptare e të fushave të tjera po të kishin zë do të klithnin, për shkak të frymës së zënë prej parimeve orwelliane, përjashtuese, me të cilat janë trajtuar në atë fjalor. Na lini me u kthye ku kemi qenë, do të thërrisnin. Të paktën të vdesim të lira.

Nëse ky lloj shtjellimi mund të përligjet sadopak me ideologjizimin e censurën e kohës para vitit 1990, për shtrembërimin e hapur të fakteve nga njerëzit e shkencës vështirë të gjindet shfajësim, ashtu siç nuk mund të gjindet për vijimësinë në këtë frymë edhe sot e kësaj dite. Një shtrembërim i tillë ka ndodhur me një “institut” fantazëm të quajtur “martesa me provë”, e që nënkupton një praktikë kur burri e merr bashkëshorten e ardhshme në shtëpi por ve kurorë me të vetëm pasi të provohet se ajo lind. Sipas Akademisë së Shkencave të RPSSH, martesa me provë është “një institut i posaçëm, i njohur edhe nga Kanuni” (Akademia e Shkencave e RPSSH, E Drejta Zakonore Shqiptare, Tiranë 1989). Por në Kanunin e Lekë Dukagjinit thuhet shprehimisht: “Mndyrët e martesës: …ç) martesa me provë, kundra fejet e kanujet”. Edhe në shënimet e Sh. Gjeçovit, botuar në veprën e lartpërmendur, thuhet: “Grueja me provë s’â kanu. Kjo mënyrë e mbrapshtë se si ka mujtë me hi ndër male tona, s’i dihet as kandi as skaji”. Siç do ta shtjelloj shkurt në një krye tjetër, këso shtrembërimesh keqdashëse janë bërë edhe për qëndrimin e Kanunit ndaj gjakmarrjes.

Jo më pak të pasura e krejt të përshtatshme edhe për kohën e sotme janë caqet ekonomike, bash ato që lidhen me tregun e lirë.

Fjala kryegjâ në Kanun përfaqëson në thelb pronën bazë ose investimin fillestar. Ndërsa për veprimet financiare me pare në dorë, për të cilat sot përdoret fjala e huaj cash, Kanuni i ka caqet përkatëse shqip: dora dorës dhe me të këputun.  “Shitblemja dora dorës me të këputme asht kur blesi merr mallin e ep shpërblimin shitësit dhe ky i thotë “Ja pa(f)sh hajrin”…” (Kanuni i Skanderbegut). “Kanuni i tregtisë blen e shet pa qyshke, domethanë me të kputun…” (Kanuni i Lekë Dukagjinit).  Edhe për fjalën kusur ose resto, të dyja të huaja, Gazulli sjell një fjalë të pastër shqipe:  cukëm (prej cuk “gur, rrasapete e  vockël”, krijim elementar e tingullor i gjuhës), e cila ka edhe kuptimin e tepricës. E ilustron me shembullin: “Më ka mbetë edhe nji cukëm paresh pa t’i marrë”.

Fjala fajde nga turqishtja është bërë më familjare se kurrë, duke e turbulluar keq shoqërinë shqiptare të këtyre viteve të kapërcyellit (tranzicionit). Por në vend të fjalëve fajde, kamatë, interes në të holla Gazulli ka një fjalë tjetër të pastër e të vjetër shqip: gjedheshtër. Vjen prej një baze gjedh që do të thotë “lopë, të trasha” e trajtuar kjo si pasuri ashtu si fjala latinisht lucrum në gjuhët romane; madje te Dizdari gjejmë edhe lukër po me këtë kuptim, si sinonim të faiz. Ndërsa Kanuni ka nje cak tjetër poashtu krejt shqip, shtojcë fitimi. “Kanuja e maleve nuk njeh uha me shtojcë fitimi (fajde). Kanuja njeh uha të thjeshtë: sa të dhaçë, ke me më dhanë” (Kanuni i Lekë Dukagjinit).

Edhe për  borxh me gurrë prej turqishtes shqipja ka fjalën e vet përlim. Lidhet me foljen me u përlye, mbasi moralisht borxhi vlerësohet si një përlyerje prej së cilës duhet shpëtuar. Prej aty ka marrë edhe kuptimin e detyrës, detyrimit e më tej të programit. Gjindet në këto kuptime në Kanunin e Lekë Dukagjinit, te poezia e sidomos te publicistika e Fishtës shumë shpesh dhe te autorë të tjerë. “Tagri dhe përlimi i shkuesit” (Kanuni i Lekë Dukagjinit). “… s’e ndalë, ku atë ta lypë përlimi/ As paja, as friga…” (Gj. Fishta, Burrnija).  “…merret vesh edhe përlimi ose programi i të përkohshmes sonë…” (Gj. Fishta, Vepra letrare, 9).

Në vend te fjalëve reklamë ose publicitet, me të cilat ndeshemi sa herë shtypim butonin e ekranit të vogël, shqipja ka të paktën tri fjalë të barazvlefshme, dy të regjistruara në Tropojë e një në Tiranë. Janë pahninë, prej pah, me qitë në pah; dhe dokël, prej foljes me u dokë/ me u dukë. Që të dyja përdoren në shprehje të tilla si hiqmu tij se ka qef me i ba pahnina (përkatësisht dokla) veti; na mërziti tuj bâ pahnina (dokla) etj. Dokël del shumë e afërt me dukla, një fjalë e toskërishtes jugore me kuptimin “përpjekje për t’u dukur, mburrje”. E treta është bizerinë, emri i një grenze me ngjyrë të kuqe që kafshon tinëz (për gurrën krahaso pizël, pizërr, krijime elementare të gjuhës, në këtë rast me shllimin e thumbit), që përdoret figurshëm në kuptimin reklamë. Ajo grue asht e bukur, po ta mërzit, ka shumë bizerina (reklama).

Edhe për konkurencë, ambicje (për t’ia kaluar tjetrit), shqipja ka fjalën e vet, mbase me një fillesë gazidhët (ironike), por që gjithësesi i përgjigjet kuptimit: gjeleshí (prej gjel). Përdoret në Lumë. Ndërsa për caqe të tjera të tregut si ortaki, ortakisht, me punue me ortak Gazulli sjell përkatësisht krahazim, krahazisht, me u krahazue (prej krah, me punue në krah, krahas). 

Për pension gjuha shqipe ka dy fjalë: ngoje (prej në + gojë) dhe mëngoje (prej më + ngoje). Të parën e ka Kanuni, kur bën fjalë për gratë veja që nuk kanë fëmijë e s’ka kush me i mbajtë në pleqëri: “Toka e burrit do t’i qesin ngojën (tri barrë drithë…) deri në dekë” (Kanuni i Lekë Dukagjinit). Të dytën e ka Gazulli, i cili sqaron: “Me i qitë (lidhë) kuj mbëngojën: me i dhanë pensionin (fjalë Kanuje përdorë për gra të veja që s’kishin fëmijë)”.

Edhe fjala kompensim ka hyrë krejt pa nevojë. Shqipja i ka dy fjalë të brumit të vet me të njëjtin kuptim: krahnuer, prej krah dhe shkanzë, gurra e së cilës do studiuar, por  ndoshta lidhet me anë, ancë. “Kur toka që ndahet asht e pakët, për krahnuer i epet vetëm nji ka i mirë ase vlera e tij, tepër pjesës që i takon” (Kanuni i Skanderbegut); “Toka ma e madhe apo ma e mirë ka shkanzë e yst, kur shndrrohet me nji tokë tjetër ma të vogël e ma të dobtë”  (Kanuni i Skanderbegut). E të tjera.